دلایل ناکارآمدی قانون بانکداری بدون ربا
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، اگر چه کلمه بانک واژه‌ای غربی و صنعت بانکداری رهاورد آنجاست، اما عملیات بانکداری، اکنون منحصر به غرب نیست. عملیات اصلی بانکی، مثل مبادله به کمک چک، بیشتر در شرق متداول بوده و حتی کلمه چک، واژه فارسی (به معنای قباله و برات) است که با همین تلفظ در فرهنگ غرب راه یافته است.
با تشکیل حکومت در صدر اسلام، بازرگانی در مدینه و مکه، پابه پای افزایش قبایل و جمعیت‌هایی که به اسلام می‌گرویدند، توسعه یافت؛ اسلام برخی از روش‌ها و نظام‌های مبادلاتی رایج و همچنین معیارهای پولی را معتبر شناخته و بعضی از روش‌های معاملاتی را نکوهش و تحریم کرده است.
* بانکداری اسلامی پس از انقلاب
با وجودی که 37 سال از تصویب قانون بانکداری اسلامی بدون ربا (سال 1362 این قانون تصویب شده است) در کشور می‌گذرد، اما این قانون همچنان به شکلی کاملا دقیق اجرا نشده و خیلی از عقود بانکی همچنان به صورت بانکداری متعارف انجام می‌شود.
به عقیده کارشناسان، بانکداری بدون ربا باید در یک اقتصاد اسلامی خود را نشان دهد؛ اما متاسفانه چون بخش عمده اقتصاد ایران اسلامی نیست و بازارهای سوداگری و سفته بازی از هر بازاری فعال‌تر و پر جنب و جوش‌تر هستند، بنابراین نباید انتظار داشت در یک اقتصاد لیبرالی سیستم بانکداری کشور اسلامی عمل کند.
اهداف اصلی نظام بانکداری اسلامی در سه کلمه عدالت، ثبات و رشد اقتصادی خلاصه می‌شود. دستیابی به این اهداف با توجه به وضعیت فعلی بانکداری در ایران در حال حاضر قابل دستیابی نیست و نیازمند اصلاح جدی در ابعاد مختلف است.
* چرا بانکداری اسلامی اجرایی نشده است؟
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان، عجله در اعلام و به کارگیری سیستم بانکداری بدون ربا برای همه شبکه بانکی، خود از عوامل توسعه نیافتگی آنها به سمت بانکداری اسلامی است.
عملکرد قانون عملیات بانکی بدون ربا نشان از ضعف‌های مختلف در آن دارد. لذا باید طرح جدید نظام بانکی مبتنی بر دادن روح اسلامی به کلیه عقود و اجرای واقعی بانکداری اسلامی، سریع‌تر به اجرا درآید. به نظر می‌رسد، این طرح در صورتی بتواند به سمت نقطه مطلوب حرکت کند که بر استقرار کامل عقود اسلامی و نیز حاکمیت دادن بیشتر بانک مرکزی در کلیه شئونات سیستم بانکی و تغییر فرهنگ موجود سیستم بانکی تاکید داشته باشد.
دریک نظام بانکداری که عقود اسلامی در معاملات رعایت نمی‌شود، بانکها به فکر کسب سود و ثروت اندوزی بوده و با افراد سودجو و رانت‌خوار در ارتباط خواهند بود. با این وجود، خروجی عادلانه‌ای در سیستم بانکی کشور آنگونه که رضایت مشتریان به خوبی جلب شود به چشم نمی‌خورد.
بنگاهداری بانکها از دیگر معضلاتی است که این روزها بانک‌های کشور به دلیل نبود نظارت مستمر و کافی، تبدیل به یک مشکل بزرگ برای اقتصاد کشور و بانکها شده است. در همین زمینه مقام معظم رهبری نیز بر حل این مشکل تاکید داشته و خواستار رفع این معضل در نظام بانکی کشور شده‌اند.
* دلایل ناکارآمدی قانون بانکداری بدون ربا
کامران رحیمی کارشناس اقتصاد در گفت‌وگو با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، درباره دلایل عدم ترویج بانکداری اسلامی در کشور می‌گوید: با گذشت بیش از سه دهه از تصویب و استقرار قانون عملیات بانکی بدون ربا در سیستم پولی و مالی کشور، کلیه ذی‌نفعان این موضوع به کارآمدی این قانون با دیده تردید نگاه کرده و ابعاد مختلف آن را دچار مشکل می‌دانند. به عبارت دیگر انتظاری که نویسندگان آن زمان قانون عملیات بانکداری بدون ربا از تصویب آن داشتند، عملاً در حال حاضر به وقوع نپیوسته و اهداف آنها از حرکت در این مسیر محقق نشده است.
وی ادامه داد: مواردی از قبیل عدم توجه به اصول اساسی بانکداری اسلامی، ضعف فرهنگ‌سازی مناسب در ایجاد و استقرار بانکداری اسلامی، عدم ارتباط با بانک‌های اسلامی در سایر کشورها و ایجاد بستر رقابت میان آنها، ضعف مؤلفههای ساختاری پولی و مالی کشور، ضعف ساختاری در ایجاد شبکه مناسب بانکداری اسلامی، صوری بودن اغلب قراردادها و عدم توجه به ماهیت اصولی اقتصاد اسلامی و… برخی از دلایل ناکارآمدی قانون بانکداری بدون ربا بوده است.
این عضو هیات علمی دانشگاه تاکید کرد: در حالتی می‌توان سیستم بانکی کشور را با عنوان بانکداری اسلامی نامید که برخی مؤلفههای اصلی آن مانند استفاده از عقود اسلامی به صورت واقعی نه صوری، تقسیم سود و زیان منطبق با نوع عقد، آشنا بودن همه عوامل بانکداری با محتوا و اصول بانکداری اسلامی، انطباق کامل با موازین شریعت اسلامی از جمله حذف ربا، غرر و… در کلیه عقود، اجرایی شود.
رحیمی تصریح کرد: در بسیاری از سال‌های پس از انقلاب، دولت‌های طرفدار لیبرالیسم اقتصادی در کشور بر سرکار بودند که همین مساله مهمترین عامل برای تحقق نیافتن بانکداری اسلامی در کشور بوده است. یعنی در یک اقتصاد لیبرال نباید به دنبال شکل گیری نظام بانکداری اسلامی باشیم.
* طرحی برای اصلاح نظام بانکداری کشور
مجلس و بانک مرکزی مدتهاست به دنبال اصلاح ساختار نظام بانکی هستند؛ آن گونه که در مجلس دهم چهار طرح با عناوین «طرح عملیات بانکی بدون ربا»، «طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران»، «طرح بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» و «طرح تاسیس بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران» و نیز یک لایحه تحت عنوان «لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور» در حوزه نظام بانکی در مجلس اعلام وصول شد و در دستور کار کمیسیون اقتصادی مجلس و کمیته پولی و بانکی این کمیسیون قرار گرفت. اما در مجلس یازدهم، «طرح بانکداری جمهوری اسلامی» به صحن مجلس آمده و در حال بررسی بوده و بخش‌هایی از آن نیز تصویب شده است.
* درخواست مخاطبان: بانکداری را اسلامی کنید
مخاطبان خبرگزاری فارس در سامانه فارس من، پویشی با عنوان «بانکداری را اسلامی کنید » به ثبت رسانده و در متن این پویش آورده‌اند: «بانکها در کشور ما ایران تبدیل به معضلی بسیار بزرگ شده‌اند که هر کاری را انجام می‌دهند و تقریبا کسی هم با آنها کاری ندارد و جلوی قلدری آنها را نمی‌گیرد و اگر جلوی بانکها گرفته نشود هر روز با خلق پول و بنگاهداری و… اقتصاد ایران را به ورطه نابودی خواهند کشید.
طی سالیان اخیر طرح اصلاح نظام بانکی با فراز و نشیب‌های فراوان در طی چندین دوره مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفت که در آخرین نسخه آن در تاریخ 1400.02.26 تنها کلیات بخش بانک مرکزی از آن طرح با عنوان «مسئولیت، اهداف، ساختار و وظایف بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» به تصویب نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی رسید. با اینکه معتقدیم به دلیل همبستگی قانون بانک مرکزی و قانون عملیات بانکی، تفکیک این دو تصویب هریک به صورت جداگانه صحیح نیست؛ و تجدید نظر بسیار مطلوب است، ولی اکنون که نمایندگان محترم کلیات این طرح را تصویب کرده‌اند، برای تصویب نهایی آن لازم است اشکالات اساسی آن برطرف شود. بی تردید تصویب نهایی آن به این شکل، با توجه به تاثیرات این طرح بر مقدرات چند دهه آینده اقتصادی کشور، هزینه‌های جبران‌ناپذیری را به اقتصاد کشور تحمیل خواهد کرد. مهمترین اشکالات این طرح عبارتند از:
1. خلق پول بانکی: در قانون پولی و بانکی فعلی کشور، انتشار پول اسکناس و مسکوک انحصاراً به عهده بانک مرکزی به عنوان یک نهاد حاکمیتی هدایت‌گر جریان گردش پول گذاشته شده است. با این وجود بنا به شواهد آماری، از سال 1380 (تاسیس اولین بانک غیردولتی در کشور) مسبب اصلی رشد نقدینگی و تورم کشور، بانک‌های غیردولتی بودند. این در حالی است که خلق پول اعتباری امری حاکمیتی است.
2. بنگاهداری بانکها: یکی از مشکلات نظام بانکی که در سال‌های اخیر نیز بسیار تشدید شده و پیامدهای مخربی را در اقتصاد ایران ایجاد کرده، بنگاهداری بانکها است. این امر سبب شده قسمتی از منابع بانکی به دارایی‌های سمی تبدیل شود و نتوانند به تامین مالی بنگاه‌ها اقدام نمایند. انتظار می‌رفت در این طرح یکی از وظایف بانک مرکزی جلوگیری از بنگاهداری بانکها در هر قالب و شیوه باشد که از آن غفلت شده است.
3. جلوگیری از حیله‌های ربا در عملیات بانکی: یکی از مهمترین آسیب‌های عملیات فعلی بانکداری جمهوری اسلامی ایران ابتلای آن به حیله‌های ربوی در عملیات بانکی است. عدم جامعیت طرح باعث گردیده که در این طرح به این مقوله توجه نشود. انتظار می‌رفت در این طرح حداقل در وظایف بانک مرکزی به جلوگیری از حیله‌های ربا در عملیات بانکی تصریح می‌شد».