عقد مزارعه در بانکداری اسلامی
عقد مزارعه چیست؟
مزارعه یکی از عقود بانکداری اسلامی است که در آن یکی از طرفین برای مدت مشخصی زمینی را جهت زراعت در اختیار طرف دیگر قرار داده و وی باید ثمره حاصل را به صورت اشاعه از قبیل ثلث یا ربع یا نصف تقسیم کند. در غیر اینصورت احکام مزارعه به درستی انجام نگرفته است. ضمنا اگر شرط شود تمام محصول حاصله برای یک طرف باشد این قرارداد باطل است.
در اصطلاح، به مالک زمین مزارع و کسی که در زمین به زراعت می‌پردازد را عامل می‌نامند. در این عقد الزامی نیست که مزارع حتما مالک زمین باشد بلکه می‌تواند مالک منافع زمین باشد و یا اینکه حق تصرف در آن را با عنوان وکالت یا قیومت یا ولایت داشته باشد.
بر همین اساس کسانی که حق انتفاعی در زمینی دارند ولی قادر نیستند به کشت و زرع بپردازند می‌توانند با استفاده از این قرارداد از بی‌مصرف ماندن زمین زراعی جلوگیری کنند.
عقد مزارعه در سیستم بانکداری اسلامی
بانک با استفاده از این عقد به حمایت قشر کشاورز می‌پردازد؛ به این نحو که بانک زمین‌های کشاورزی که در اختیار داشته را طبق مزارعه به کشاورز جهت زراعت واگذار می‌کند. پس از کشت محصول، بانک سهم خود را تحویل گرفته و قرارداد پایان می‌یابد. همچنین ممکن است در قرارداد چنین ذکر شود که بانک فروش محصولات حاصل از شراکت خود را به عامل واگذار نماید.
ارکان مزارعه
مزارعه مانند هر قرارداد دیگری ارکان دارد که باید مورد توافق طرفین قرار گیرد. در ادامه این ارکان ذکر می‌گردد:
1- ایجاب و قبول
یکی از ارکان عقد مزارعه، صیغه ایجاب و قبول است که طرفین باید آن را انجام دهند؛ به این صورت که هر یک از طرفین باید به طرف دیگر استحقاق خود را از مال دیگری ابراز کند. به همین علت قصدی که از سوی مالک ابراز می‌شود را ایجاب؛ و پذیرش آن از سوی زارع را، قبول می‌نامند.
2- شرایط متعاملین ( کشاورز و مالک) و یا (عامل و مالک)
- عقل: درصورت مجنون بودن یکی از طرفین، عقد باطل است.
- بلوغ: هر دو طرف باید به سن قانونی رسیده باشند.
- اختیار: طرفین نباید با اکراه و اجبار اقدام به پذیرش قرارداد کرده باشند.
- عدم حجر: دو طرف قرارداد نباید از تصرفات مالی خود به دلیل ورشکستگی و یا سفاهت محروم شوند البته اگر کشاورز ورشکسته شود به این عقد به علت کشاورزی کردن آن خللی وارد نمی‌شود.
- مالکیت تصرف: مالک باید حق تصرف بالفعل در زمین را داشته باشد. همچنین زارع هم باید مالک بالفعل عمل خود باشد و همزمان نباید برای مالک دیگری فعالیت کند.
3- متعلق معامله: زمین
زمین در این عقد باید حتماً زراعی بوده وفعالیت در زمین نمک‌زار که قابل استفاده به صورت زراعی نیست باطل می‌باشد.
شرایط مزارعه
مدت مزارعه
مدت زمانی که مزارع زمین را در اختیار عامل می‌گذارد باید مشخص و متناسب با زمان کشت محصول باشد. درصورتی که زمانی برای این عقد تعیین نشود و همچنین این تناسب معقول نباشد، معامله باطل می‌باشد.
تعیین مخارج
قرارداد مزارعه مخارجی از جمله آبیاری، شخم، نیاز به بذر و … دارد که در همان ابتدا باید به صورت واضح مشخص شود هرکدام از طرفین چه مخارجی را باید برعهده گیرند. درصورت عدم تعیین چگونگی تقسیم مخارج، قرارداد باطل است.
نوع زرع در مزارعه
در این قرارداد، طرفین باید نوع محصولی که عامل قصد کاشت آن را دارد قید کنند در غیر اینصورت عقد باطل است مگر اینکه نوع زرع براساس عرف از قبل مشخص باشد.
موارد بطلان عقد مزارعه
- درصورتی که در قرارداد قید شود تمام محصول به یکی از طرفین (عامل یا مزارع) تعلق گیرد عقد باطل است.
- اگر محصول نهایی تغییر کند به این گونه که در قرارداد نوع زرع مشخص شود ولی عامل زرع دیگری کشت کند، عقد باطل است.
موارد فسخ عقد مزارعه
- هر گاه زمین به علل مختلفی از قابلیت انتفاع خارج شود و راهی برای رفع مانع ممکن نباشد فسخ قرارداد امکان‌پذیر است.
- اگر یکی از طرفین فوت شود عقد باطل نمی‌شود اما در صورتی که شرط مباشرت عامل در عقد ذکر شده باشد با فوت عامل، فسخ اتفاق می‌افتد.